渔村享春光 含谷镇绿野山地跑赛今“鸣枪”
 | |
| Парванда?о дар Викианбор |
Амрикои ?ануб? — материк дар ?исми ?анубии Нимкураи ?арб? як?оя бо Амрикои Шимол? ?итъаи Амрикоро ташкил меди?ад.
Амрикои ?анубиро аз Шимол Ба?ри Кариб, аз Шар?и У?ёнуси Атлантик, аз ?арби У?ёнуси Ором, аз ?ануб гул?го? Магеллан и?ота карда, онро гарданаи Панама бо Амрикои Шимол? мепайвандад. Ну?та?ои инти?оии материк: дар Шимол — димо?аи Галйинас (12°25′ садаи ш.), дар ?ануб — димо?аи Фровард (53°54′ а. ?.), димо?аи Горн дар ?азира Горн (55°59′ а. ?.), дар Шар? — димо?аи Кабу Бранку (34°46′ т. ?.), дар ?арб — димо?аи Париняс (81°20′ т. ?.). Т?лаш аз Шимол ба ?ануб 7150 км, аз Шар? ба ?арб то 5150 км. Масо?аташ Амрикои ?ануб? як?оя бо ?азира?о 17,83 млн км2, бе ?азира?о 17,68 млн км2. ?азира?ои калонтаринаш: Чилоэ, Галапагос, Фолкленд ва ?айра.
Релйеф
[вироиш | вироиши манбаъ]Шар?и Амрикои ?ануб? асосан аз па?нк???ои баландиашон миёна, ?амвори?ои баланд ва пасти?о иборат аст. Шимол ва ?арбии материкро системаи к??ии Кордилйераи Анд, ё худ к???ои Анд и?ота кардаанд, ки ба масофаи 9000 км т?л мекашанд, баландтарин ну?таи он 6960 м (к??и Аконкагуа). Дар шиму шар? ва Шар?и материк па?нк???ои Гвиана (к??и Неблина, 3014 м) ва Бразил (к??и Бандейра, 2890 м) ?ад кашида (ин ?о замин?унб? кам ва вул?он?ои амалкунанда нестанд), он?оро пастии Амазонка (Амазония) аз ?ам ?удо мекунад; дар ?ануб ?амвори?ои Пампа ва пуштак??и Патагония (баландиаш дар ?арб то 2200 м) во?еанд. Ин па?нк???о ба бар?астаги?ои калони платформа?ои Амрикои ?ануб? ва Патагония, пастии Амазония бошад, ба фур?хамидаи васеи платформа?о — синеклиза мувофи?ат мекунанд. Дар фур?хамида?ои канор? ва наздик??ии байни к???ои Анд ва па?нк???о пастии Ориноко ва ?амвори?ои дохил? (Пантанал, Гран-Чако ва Пампа) ?ой гирифтаанд. Ин ?амвори?о барои киштукор, сохтани ро??о, ?ой додани ?асаба?о хеле мувофи?анд.
Сохти геолог? ва сарват?ои зеризамин?
[вироиш | вироиши манбаъ]Аз ?и?ати тектоник? тамоми ?удуди Амрикои ?ануб? ба 2 сохти асос? ?удо мешавад: дар ?арб геосинклинал?, дар Шар? платформаг?. О?ози ташаккулёбии сохти геосинклинал? — к???ои Анд ба охир?ои палеозой ва аввал?ои мезозой рост меояд. Раванди к??пайдошав? то ?ол давом дорад, ки дар ин бора зуд-зуд р?й додани зилзилаю (зилзила?ои шадиди сол?ои 1960, 1970 ва 1985) оташфишонии вул?он?о ша?одат меди?анд. Дар к???о ?одисаи сангрез? ва фуромадани тарма?ои бузург (дар Анд?ои Перу як ша?ри тамом бо 25 ?азор нафар а?ол? зери тарма монда нобуд шудааст) рух меди?анд. Дар Шар? структураи платформаг? аз платформа?ои Амрикои ?ануб? ва Патагония иборат аст. Та?курсии ?адими эраи архей дар сипар?ои Гвиана, Бразили ?арб? ва Бразили Шар?? ба р? баромадааст. Но?ия?ои платформагие, ки аз ?удуди ин сипар?о берунанд, асосан бо та?нишаст?ои континент? п?шида шудаанд. Байни но?ия?ои платформагию геосинклинал? пастхами?ои тектоникии Ориноко, Гран-Чако, Ла-Плата; байни к???ои Анду сипар?ои Гвиана ва Бразили ?арб? пастхамии Амазонка во?еанд. Ин пастхами?о бо та?нишаст?ои ба?р? ва ?инс?ои обовард пур шудаанд. Ташаккулёбии платформа?о дар давраи токембрий сар шуда, дар кембрий низ давом дошт ва чиндоршавии Байкал (Бразил) боиси ба ?ам пайвастани платформа?о гардид. Дар давраи триас дар ?авзаи Парана ?ишри замин кафида, тафтафишонии базалт? ба амал омад. Амрикои ?ануб? аз сарват?ои зеризамин? бой аст. Нефту газ дар фур?хамида?ои байник??? ва назди к???о, инчунин фур?хамида?ои платформа?о ма?фузанд. Захира?ои фаровони он?о дар шим. Венесуэла, Эквадор, Колумбия, инчунин Перу, Бразилия ва Аргентина ?астанд. Кон?ои калони мис дар Чил? ва Перу, о?ан дар Бразилия, Венесуэла ва Чил?, манган дар Бразилия, боксит дар Гайана, Суринам ва Венесуэла, металл?ои нодиру ашёи хоми оптик?, инчунин тило, платина, ну?ра, висмут, волфрам, симоб, кобалт, алмос, сулфур, селитра, йод ва ?айра дар аксар ?ой?о мав?уданд. Бузургтарин дар ?а?он кон?ои мис дар к???ои Анд буда, номи ин к???о аз калимаи ?анта? (дар забони инк?о маънои ?мис?-ро дорад) гирифта шудааст.
И?лими ?исми зиёди Амрикои ?ануб?
[вироиш | вироиши манбаъ]субэкватор? ва тропик? буда, мавсим?ои беборишу сербориш дорад (дар Амазония боронгари?ои беист), и?лими ?ануб? — субтропик? ва м?ътадил. ?арорати мо?онаи ?амвори?ои ?исми шимолии материк то тропики ?ануб? ба ?исоби миёна 20 — 28°С. Тобистон дар Нимкураи ?ануб? (мо?и июл) ?арораташ р? ба ?ануб паст шудан мегирад (дар Патагония аз 20° то 10°С). Зимистон (мо?и январ) дар па?нк??и Бразил ?арор. миёнаи мо?она то 12 — 16°С, дар Пампа то 6 — 10°С, дар пуштак???ои Патагония то 0°С ва аз ин паст мешавад. Бо вуруди ?авои сарди ?ануб ?атто дар ?ануб? Гран-Чако ва па?нк??и Бразил аёс сар мезанад. Ми?дори бориши солона дар нишеба?ои ?арбии к???ои Анд, дар ?арби Колумбия ва ?анануб? Чил? аз ?ама бештар — 5000 — 8000 мм, дар Амазонияи ?арб? ва нишеба?ои шар?ии па?нк???ои Гвианаю Бразил 2000 — 3000 мм мебошад. Дар ?исми бо?имондаи шар?и материк (то 35° а. ?.) бориши солона 1000—2000 мм аст. И?лими Патагония, минта?аи назди У?ёнуси Ором (аз 5° то 27° а. ?.) ва ?исми ?анубии па?нк???ои Анди Марказ? хеле хушк (бориши солонааш 150—200 мм). Амрикои ?ануб? сернамтарин материки кураи замин аст. И?лими он барои нашви рустани?о (тамоми сол) хеле мусоид мебошад. Дар он тамоми намуди рустани?ои тропикиро парвариш кардан ва соле чанд ?осил р?ёндан мумкин аст.
Хок ва олами наботот
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар но?ияи и?лимаш экватории сернам, ки хоки он латеритии зарди сурхтоб аст, беша?ои анб??и ?амешасабз — селвас?о па?н гаштаанд. Дар минта?а?ои и?лими субэкватор? беша?ои гуногуни баргрезу ?амешасабз (дар шар?и Амазония, па?нк??и Гвиана, шим. па?нк??и Бразил ва ?айра) ва саванна?ои сералаф — лянос?о (дар пастии Ориноко), саванна?ои сербутта — кампос-серрадос (дар маркази па?нк??и Бразил) ё бешазор?ои хушки камдарахт — каатинга (дар шимол? шар?ии па?нк??и Бразил) дучор меоянд; хокашон асосан сурхи ?игар? ва тира. Беша?ои сернами хокашон сурхи латеритии минта?аи тропикии па?нк??и Бразил дар ?арб, дар Гран-Чако ба бешазори хушки камдарахти хокаш сурхи ?игар? табдил меёбанд. Хоку набототи пуштак???ои Анди Марказ? ва назди со?или ?арб? биёбонианд, дар субтропик?ои ?ануби па?нк??и Бразил беша?ои с?занбарги сурххок, дар ?анубтари он саваннаи сералафи сиё?хоки сурхтоб па?н гаштаанд; дар Пампа дашти сабзу хуррами сиё?хок р? ба самти ?арб ба дашти хушки хокаш ?игар? ва нимбиёбон тибдил меёбад. Дар ?арб, дар Чилии Миёна байни 28° — 38° а. ?., беша?ои дуруштбарг ва буттазори хокаш ?игар?, байни 38° — 42° а. ?. бошад, беша?ои сернами ?амешасабзи па?нбаргу с?занбарги тирахок мав?уданд. Дар Патагония нимбиёбони сербуттаи тирахок, дар к???ои Анди ?ануб? беша?ои омехтаи анб??и тирахоки к??? бештаранд. Амрикои ?ануб? макони бисёр рустани?ои ?иматба?о: гевея, дарахти хина, дарахти сурх, какао ва ?айра мебошад. Фаъолияти инсон ба му?ит таъсири манф? расонда бойгари?ои таби? бера?мона ?орат мешаванд. Беша?ои Амазония ?ариб ба нест? расида, дар ?ойи ?ангалзор?ои тропик? ва саванна?о плантатсия?ои дарахтони ?а?ва, какао ва ?айра нум? доранд. Сохтмони ро?и трансамазон? (5000 км) ба селва?о, (беша?ои намноки тропик?, ?ангалзор?ои касногузар) ро? кушода, ин ?оратро бештар кард.
Об?ои дохил?
[вироиш | вироиши манбаъ]Об?ои ?исми зиёди Амрикои ?ануб?, аз ?умла пуробтарин дарёи ?а?он — Амазонка, ки дар арз?ои экватор? ?ор? аст, ба У?ёнуси Атлантик мерезанд. Дар ?иёс масо?ати ?авзаи дарё?ои Амрикои ?ануб? баробари Австралия мебошад. Шохоб?ои сершумори Амазонка ва дарё?ои дигари минта?а?ои субэкваторию тропик? (калонтарини он?о: Парана бо Парагвай, Ориноко, Сан-Франсиску), ки манбаи асосиашон борон аст, тобистон дучори обхези?ои калон, зимистон бошад, хеле камоб мешаванд; дар па?нк???о остонаю шаршара?ои он?о (шаршараи Анхел — баландтарин дар ?а?он — 1054 м, шаршараи Игуасу — зеботарин дар олам) бисёр аст. Дарё?ои Патагония, ки пуштак??ро чу?ур бурида мегузаранд, камобанд. Дарё?ои к?то?у пурту?ёни Анди Шимол? ва ?ануб?, ки манбаашон борону барф ва пирях?ост, ба У?ёнуси Ором мерезанд. Дар Гран-Чако, Пампа ва ?арбтари он — но?ияи назди Кордилйера, к??сори Анди Марказ? ва минта?аи ?арбии биёбон, майдон?ои васеи аз оби равон ма?румбуда, к?л?ои ш?р ва ш?рзамин?о бисёранд. Дар Анди ?ануб? к?л?ои калони пирях? (Буэнос-Айрес ва ?айра), дар Анди Марказ? к?ли калони тектоникии Титикака ва дар Шимоли к?ли Маракайбо во?еанд.
Олами ?айвонот
[вироиш | вироиши манбаъ]Амрикои ?ануб? олами ?айвоноти ба худ хос дорад. Дар беша?ои анб??и назди экватор ?айвоноти гуногун, аз ?умла маймуни па?нбин?, ко?илак, м?рчах?р, ?айраи дарахтгард, опоссум?о ва ?айра вомех?ранд. Аз ?айвоноти р?и замин? кашафпушти азим?усса, паланг, гурги ёлдор ва хуки обии капибара бисёр аст. Дар дарё?о ?ариб 2000 хел мо??, аз ?умла анчоуси нурбарор, пираня ва ?айра вомех?ранд. Амрикои ?ануб? аз орнитофауна — олами парандагон (т?т?, парандаи хурдтарин — колибр?, чилманг?штак, лошах?р ва ?айра), хазанда?о (мор?ои за?рдору беза?р, аз ?умла калонтарин мор — анакондаи об?, сангпушту кайман?о), ?ашарот (шабпарак?о, ?амбуск?о, м?рча?ои калони 3-сантиметра) бой аст. Дар дашту нимбиёбон?ои ?амвор пума, гавазни пампаг?, саги магеллан?, шутурмур?и дарвин? ва парандаи калонтарини замин — кондор (?аноти кушодааш 3 м) ?астанд.
Но?ия?ои таби?
[вироиш | вироиши манбаъ]Амрикои ?ануб? аз р?и хусусият?ои таби? ба 2 ?исми калон ?удо мешавад: Дар Ш. ?амворию па?нк???ои материк (ба ?айр аз к???ои Анд) ва дар ?арб к??сори Анд. ?исми аввал но?ия?ои зеринро дар бар мегирад: Лянос — Ориноко, Амазония, к??сори Гвиана ва к??сори Бразил, Но?ия?ои Дохил?, доманаи к???ои Кордилйера ва Сйерра-Пампа, Патагония; ?исми дуюм аз Анди Шимол?, Анди Марказ?, Анди субтропик? ва Анди Патагония иборат аст. Масъалаи ?ифзи му?ити зист тан?о дар садаи XX бардошта шуда, ва?т?ои охир амал? мегардад. Майдони ?удуд?ои ?ифзшавандаи материк ?амаг? 1%-ро ташкил меди?ад. Парк?ои милл? ва мамн?ъго??о ?амзамон марказ?ои туризм мебошанд.
А?ол?
[вироиш | вироиши манбаъ]Амрикои ?ануб? ?ариб 385,7 млн нафар а?ол? дорад (2010). Сокинони та??оии Амрикои ?ануб? — ?инди?о (?инди?ои америко?). Тахмин мекунанд, ки 30 — 20 ?азор сол аз ин му?аддам а?доди он?о аз шимол? шар?и Осиё ба Амрикои Шимол? омада, аз он ?о ба Амрикои ?ануб? гузаштаанд. Дар минта?аи к???ои Анд ?ан?з 7 ?азор сол му?аддам кишоварз? тара??? карда буд. ?уворимакка, картошка, каду, помидорро, ки ?оло дар тамоми дунё истеъмол мекунанд, аввалин шуда ?инди?ои Амрико кишт кардаанд. Тамаддун?ои азбайнрафтаи мардумони та??оии ин ?о ва бо?имонда?ои он — харобаи ша?р?о, ?асру маъбад?ои му?ташам, му?ассама?ои бузурги ма?фузмонда, ро?у пул?о, канал?о ва системаи обёрии ?адимтарин олимони замонро ба ?айрат мегузоранд. Дар Амрикои Марказ? ва Амрикои ?ануби? пеш аз Колумб аввалин ?амъият?ои синфии хал??ои ?инд?: майя, астек?о, чибча?о (муиска?о) ва инк?о ташаккул ёфтанд. Маш?улияти асосиашон де??он? буд. Дар ибтидои садаи XVI Амрикои ?ануб? аз тарафи европоиён забт гардида, ба Бразилия португали?о ва ба ?исм?ои дигари он испани?о омаданд. ?индуёни но?ия?ои назди Атлантик ?улом ва ё ?ир карда шуданд. Мустамликадорон барои пур кардани ?увваи кор? аз Африка ?абаш?оро меоварданд. ?амин тари? раванди ба ?ам даромехтани нажоду ?авм?о, забону урфу одат?ои гуногун ав? гирифт. ?айати а?ол? а?оиб шуд: ?инди?ои бо сафедп?стон даромехтаро ?метис?, бо ?абаш?о даромехтаро ?самбо?, даромехтагони ?абаш?ою сафедп?стонро ?мулат? меноманд. Мардуми Амрикои ?ануб? ба забон?ои романии оилаи ?индуаврупо? — испан? (аксарият), португал? (дар Бразилия) ва франсав? гуфтуг? мекунанд. Дар давоми садаи XIX ва ибтидои садаи XX ба Амрикои ?ануб? аз мамлакат?ои гуногуни Европаю Осиё чандин миллион одамон к?чида омаданд.
Марзбандии сиёс?
[вироиш | вироиши манбаъ]
Дар ?удуди Амрикои ?ануб? давлат?ои зерин ?ой гирифтаанд: Аргентина, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Гайана, Колумбия, Парагвай, Перу, Суринам, Уругвай, Чили, Эквадор ва ду ?удуди вобаста — Гвианаи Фаронсав? (мулки Фаронса, аз соли 1946 расман ?Департаменти хори???), ?азира?ои Фолкленд (мулки Британияи Кабир дар Атлантикаи ?ануб?).
| Давлат?о | ?удуд?ои тобеи (вобастаи) Британияи Кабир | ?удуд?ои тобеи (вобастаи) Фаронса | |
|---|---|---|---|
 Аргентина Аргентина
|
 Парагвай Парагвай
|
 ?азира?ои Фолкленд
|
 Гвианаи Фаронса
|
Эзо?
[вироиш | вироиши манбаъ]Адабиёт
[вироиш | вироиши манбаъ]- Америкаи ?ануб? // А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — (Энсиклопедияи Миллии То?ик : [тахм. 25 ?.] / сарму?аррир А. ?урбонов ; 2011—2023, ?. 1). — ISBN 978-92025-08-07-3.
 | ||||
|---|---|---|---|---|
| Фар?анг?о ва донишнома?о | ||||
| ||||
